Je bent een liegbeest

Nederlandse verzekeraars hebben vorig jaar 10.000 mensen betrapt op verzekeringsfraude. Dat is vijftien procent minder dan in 2021. Mooi nieuws, maar het Verbond van Verzekeraars vindt het nog te vroeg om van een dalende trend te spreken. Aan leugendeskundige Guus Essers vroeg het Verbond van Verzekeraars waarom mensen eigenlijk liegen.

Guus Essers is medeauteur van het boek Ik weet dat u liegt, dat in 2013 verscheen. Dat boek is aan een zevende druk bezig, maar Essers richt zijn pijlen intussen vast op een opvolger: Het Leugentheater. Naast auteur is hij managementconsultant en gespecialiseerd in taalpsychologie. “Taal vertelt ons meer dan we denken”, benadrukt hij. “In mijn werk heb ik vaak contact met fraudeonderzoekers van verzekeraars. Zij zien het als een nadeel dat er steeds minder face-to-face gesprekken zijn, terwijl telefonisch interviewen juist een groot voordeel oplevert. Als je iemand ziet (en spreekt), ben je teveel bezig met wat je ziet en minder met wat je hoort. Als je iemand alleen spreekt en niet ziet, is de kans dat je hem of haar op een leugen betrapt dertien procent hoger.”

Waarom liegen mensen?

“Dat heeft twee redenen. De eerste is dat het een sociaal smeermiddel is, het welbekende leugentje om bestwil. Wat staat die bril je goed! Wat zit je haar leuk. De tweede is een zwaardere leugen en die is vooral bedoeld om er zelf beter van te worden. Liegen voor je eigen voordeel dus. Bij dat soort leugens is er geen moraal.”

Uit onderzoek blijkt dat we ons allemaal schuldig maken aan liegen?

“Klopt, hoewel er wel veel verschillende getallen worden genoemd. Het ene onderzoek zegt dat we zeker tien keer per dag liegen en een ander heeft het over tien keer per uur. Vaststaat dat we dagelijks liegen en zelfs niet kunnen functioneren zonder leugens. Maar dan denk ik wel vooral aan de sociale leugens.”

"Als je iemand alleen spreekt en niet ziet, is de kans dat je hem of haar op een leugen betrapt dertien procent hoger"

Wie liegen het meeste?

“Leugenaars worden ingedeeld in drie categorieën. De eerste categorie betreft de mensen die je op basis van wetenschappelijke inzichten kunt diagnosticeren met een autistische persoonlijkheid. Dat is zo’n drie tot vijf procent van de samenleving. Vijftien procent heeft (licht) autistische trekken, maar niet de diagnose. Deze groep van zo’n twintig procent mensen scoort hoger als het gaat om gevoel van rechtvaardigheid en eerlijk gedrag. Lijnrecht tegenover deze groep staan de mensen die een psychopate persoonlijkheid hebben (ook zo’n drie tot vijf procent) of trekjes van psychopathie (grofweg vijftien procent) vertonen. Psychopaten zijn gewetenloos en dol op geld, status en macht. Die gewetenloosheid hebben ze in 95 procent van de gevallen. Er ontbreken bepaalde delen in het brein. Een psychopaat heeft geen norm. Hij wil gewoon zijn zin krijgen. Tot slot is er nog een grote middengroep, van ongeveer zestig procent, die ook wel neurotypicals worden genoemd. Zij beschikken over een moreel kompas en hebben schuld en schaamte ontwikkeld. Zolang dat moreel kompas in balans is, liegen en bedriegen zij niet of nauwelijks. Maar als ze in de shit komen, kunnen ze zo van leven overschakelen naar overleven. Als je bijvoorbeeld door corona je huis en je baan kwijt bent, is het lijntje naar bedrog dun.”

Zijn er geboren leugenaars?

“Nee, dat gaat me te ver. Hoewel psychopaten wel vaker liegen en bedriegen dan de andere groepen. Frauderen is voor deze groep eenvoudiger. Ze zijn er ook goed in. Als jij een moreel kompas hebt, moet je eerst je eigen drempel over. Bovendien gaat – achteraf – je geweten ook nog knagen. Daar heeft een psychopaat weinig last van.”

Hoe herken je een leugen? Heeft dat vooral met intuïtie te maken?

“Een van de hoofdstukken in Ik weet dat u liegt gaat inderdaad over intuïtie. Sommige mensen hebben een brein dat iets afwijkt van het gemiddelde. Zij zijn beter in staat om leugenachtigheid te herkennen. Daarnaast ontwikkelen we allemaal in ons eigen vak zogenoemde expert-intuïtie. Een onderwijzer die lang voor de klas staat, weet al snel wat voor vlees hij in de kuip heeft bij een nieuw schooljaar. Dat geldt ook voor een fraudeonderzoeker. Ervaring helpt om je onderbuikgevoel betekenis te geven. Ons gevoel geeft ons een hint. Het voelt niet goed. Experts noemen dat een hot spot en zij maken daar gebruik van. Een fraudeonderzoeker die lang in het vak zit, heeft die expert-intuïtie ook ontwikkeld. Daarom is ervaring zo belangrijk. Rechercheurs zeggen wel eens tegen me: zonder mijn intuïtie zou ik niet weten waar ik moest beginnen.”

Is frauderen makkelijk?

“Dat zou ik niet durven zeggen. In algemene termen wordt altijd gesteld dat zo’n vijf tot zeven procent van het totaal frauduleus is. Ik durf wel te stellen dat verzekeraars slechts het topje te pakken krijgen, door allerlei redenen.”

"Ervaring helpt om je onderbuikgevoel betekenis te geven. Ons gevoel geeft ons een hint. Het voelt niet goed."

Zijn verzekeraars naïef?

“Nee, ze zijn niet naïef. Ik kom geregeld fraudeonderzoekers tegen in mijn werk en zij richten zich steeds vaker op patroonherkenning. Dat is een goede ontwikkeling.”